Należąca obecnie do nas wieża artyleryjska Fortu Traugutta wzniesiona została zapewne w latach 1852-1854. Wpisana jest do Rejestru Zabytków pod nr 59/7 na podst. decyzji z dn. 1 lipca 1965 r.

Fort Traugutta (dawniej Fort Aleksiej) powstał jako jedno z kilku dzieł obronnych umocnień Cytadeli Warszawskiej. Umocnienia te złożone były z fortów oraz łączącego je stoku bojowego z drogą ukrytą i otaczały Cytadelę Warszawską zewnętrznym półpierścieniem od zachodu.

Można wyróżnić trzy podstawowe etapy budowy i rozbudowy fortu.

W pierwszym etapie, zapewne w latach 1852-1854 wzniesiono samodzielną wieżę artyleryjską. Była to murowana budowla o jednej kondygnacji naziemnej, podpiwniczona, na planie niepełnego pierścienia, z wewnętrznym dziedzińcem, zamkniętym od strony zapola murem szyjowym z główną bramą wjazdową (wyposażoną w ruchomy most, zapewne przesuwny), otoczona suchą fosą (rowem fortecznym) o murowanych, ceglanych skarpach.

W górnej kondygnacji wieży znajdowały się strzelnice artyleryjskie, umożliwiające gęste pokrycie ogniem przedpola i międzypól oraz strzelnice karabinowe do obrony bliskiej.

W dolnej kondygnacji były strzelnice karabinowe broniące fosy o murowanej przeciwskarpie, za którą umieszczono pięć pomieszczeń z promieniście wychodzącymi z nich chodnikami minerskimi. Dwa skrajne połączone były z wieżą przez zbudowane w poprzek rowu kaponiery grodzowe ze strzelnicami karabinowymi do jego flankowania. Teren przed fosą od strony przedpola uformowano w stok bojowy.

Strop wieży przykryto ziemnym nasypem, w którym uformowano stanowiska bojowe dla piechoty do obrony przedpola i międzypól fortu ogniem karabinowym, z przedpiersiem, ławką strzelecką i drogą wałową. Z poziomem dziedzińca łączyła je klatka schodowa z kręconymi schodami, umieszczona w wieżyczce na wprost bramy. W 1854 r. rozpoczęto budowę odcinków stoku bojowego (glacis), biegnących od Fortu Aleksiej na południowy wschód - do Fortu Władymir (ob. Fort Legionów zbudowany w latach 1851-1853,) oraz na północny zachód - do wznoszonej równocześnie ze stokiem ziemno-drewnianej lunety (w latach 60. zastąpionej przez Fort Paweł, ob. nie istniejący). Stok ten łączył się ze stokami bojowymi fortów i umożliwiał skrytą komunikację pomiędzy nimi.

W 1863 r. rozpoczęto rozbudowę Fortu Aleksiej na fort reditowy o narysie lunety, w którym wieża artyleryjska pełniła funkcję redity (śródszańca). W latach 1863-1864 wokół wieży artyleryjskiej od strony przedpola, w czołach i barkach lunety, usypano wysoki wał poprzedzony suchą fosą (rowem fortecznym), ze stanowiskami dla piechoty i niewielkiej liczby dział gładko lufowych na koronie wału, połączonych z dziedzińcem trzema pochylniami, oraz wykonano przechodzące pod wałem poterny i połączony ze środkową poterną magazyn amunicyjny. Szyję lunety zamknięto dwoma odcinkami rowu, łączącymi się z rowem wieży, a w dolnej kondygnacji wieży wykonano po jednej strzelnicy artyleryjskiej do ich flankowania.

Zapewne wtedy też na tarasie bojowym na stropie wieży usypano ławy działowe do prowadzenia ognia ponad wałem lunety. Do 1871 roku wznoszono etapami murowane budowle do obrony rowu - kaponierę czołową, następnie kaponiery grodzowe w barkach i przed kaponierą czołową oraz kolejne odcinki galerii przeciwskarpowej, formowano stok bojowy przed fosą.

Prawdopodobnie w latach 1872-1874 budowę fortu dokończono według zmienionej koncepcji, nadając mu charakter fortu artyleryjskiego. Uproszczono elementy obrony bliskiej: zamiast brakującego odcinka galerii przeciwskarpowej w prawym barku – od kaponiery grodzowej do szyi, wykonano mur Carnota, murem zamknięto też końcowe odcinki szyi, rezygnując z wykonania planowanych tam kaponier grodzowych i galerii pod oskarpowanymi zakończeniami wału. Prawdopodobnie dopiero wtedy uformowano ostatecznie rów szyjowy i wyposażono go w murowaną skarpę, zwieńczoną przedpiersiem wysuniętym przed jej lico i zaopatrzonym w machikuły do ostrzeliwania podnóża muru.

Po obu stronach wieży w murze szyi wykonano bramy na poziomie dna fosy, dostępne od zewnątrz przez zjazdy po łagodnie nachylonym przeciwstoku fosy, a od strony dziedzińca przez pochylnie, ujęte murami oporowymi.

Na koronie wału wykonano stanowiska dla artylerii gwintowanej, rozdzielone 4 dużymi poprzecznicami - wyższymi od przedpiersia i sięgającymi do wewnętrznej podstawy wału, umieszczonymi w lewym barku blisko styku z czołem, na lewym czole blisko styku czół, na prawym czole blisko styku z barkiem i w połowie prawego barku. W trzy z nich wbudowano schrony - piętrowy schron pogotowia z magazynem amunicji w poprzecznicę prawego czoła i dwa mniejsze schrony, pełniące też funkcję latryn – w poprzecznice obu barków. Zamiast pochylni zastosowano łagodnie nachylony wewnętrzny stok wału. Później dosypano jeszcze trzy krótsze poprzecznice, też górujące nad przedpiersiem – na obu barkach między dużymi poprzecznicami i szyją, oraz w lewym czole blisko barku.

Wieża utraciła charakter śródszańca - jej fosę od strony przedpola zasypano, strzelnice zamurowano i ścianę osłonięto ziemnym nasypem. Niestety na skutek braku odpowiedniego zabezpieczenia doprowadziło to do degradacji i szkodliwego zawilgocenia murów wieży oraz częściowego zablokowania oryginalnie zaprojektowanego systemu wentylacji budynku. Bez zapewnienia odpowiedniej izolacji wodnej pogrubiono też nasyp na stropie wieży, likwidując znajdujące się tam stanowiska ogniowe, a niepotrzebne już schody na taras zlikwidowano i obniżono ich wieżyczkę do poziomu wewnętrznej elewacji wieży, zakańczając kamiennym gzymsem i płaskim stropem, przykrytym ziemią. W bocznych ścianach między nasypem i murem szyi wykonano wyjścia na dziedziniec lunety. Trzy środkowe pomieszczenia przeciwskarpy, dostępne wcześniej bezpośrednio z fosy, połączono podziemnymi chodnikami z otworami przebitymi w ścianie wieży.

Wg znanych dokumentów po 1874 r. nie prowadzono już prac modernizacyjnych, a w latach 80. XIX w. fort stracił na znaczeniu, został jednak utrzymany jako dzieło obronne i do 1916 r. nie podlegał przekształceniom - zlikwidowano jedynie oba wyjścia z wieży na dziedziniec lunety, dostawiając do nich małe przybudówki z latrynami. Mimo braku istnienia dokumentacji prac modernizacyjnych na późniejszych zdjęciach lotniczych widać ślady rozbudowy stanowisk na wale, która musiała być wykonana w tym okresie.

Od 1916 r. planowano włączenie fortu do terenów parkowo-rekreacyjnych i jego częściową likwidację, do czego jednak nie doszło. Całkowicie splantowano tylko odcinki stoku łączące fort z sąsiednimi dziełami oraz częściowo stok przed rowem fortu, w związku z zakładaniem Parku Traugutta (w 1928 r. ukończono jego część centralną i stadion KS „Polonia”) oraz prowadzeniem nowych ulic.

Równocześnie, w latach 1927-1929, na zapolu fortu powstało otoczone zielenią boisko i plac zabaw dla dzieci, a nieco dalej, przy obecnej ul. Słomińskiego, w latach 1935-1936 zbudowano miejską szkołę powszechną wg projektu R. Gutta i J. Jankowskiego.

Fort, przemianowany w 1921 r. na Fort Traugutta, był nadal wykorzystywany przez wojsko, m.in. na składy amunicyjne. W praktycznie nie zmienionej formie dotrwał do zakończenia drugiej wojny światowej - rozebrano tylko wieżyczkę dawnej klatki schodowej (być może uszkodzoną w wyniku działań wojennych), a w elewacji dziedzińca wykonano prostokątne otwory bramne do niektórych sal. Schrony pod wałem wykorzystywane były na cele mieszkalne, a na części dziedzińca i wewnętrznych stoków wałów wprowadzono uprawy.

Pod koniec 1944 r. fort wszedł w skład umocnień niemieckiej „Twierdzy Warszawa” – na jego wale wykonano okopy i zbudowano min. dwa żelbetowe stanowiska bojowe typu Ringstand 58c.

Po 1945 r. znajdującą się na środku fortu wieżę artyleryjską użytkowało nadal wojsko. W końcu lat 60. adaptowano ją na Archiwum Dowództwa Wojsk Lądowych. Usunięty został ziemny nasyp ze ściany wieży oraz przybudówki z latrynami, a w miejscu wyjść przywrócono od wewnątrz kształt strzelnic artyleryjskich. Odtworzono tez – w nieco zmienionej formie – elewacje dziedzińca, wieżyczkę i bramę. Zasypano jednak rów od strony szyi, a wszystkie wnętrza pokryto tynkiem cementowo-wapiennym, przykrywającym obecnie niemal wszystkie otwory strzelnic. Pozostałą część fortu, otaczającą wieżę artyleryjską, przejął Międzyszkolny Ośrodek Sportowy im. J. Kusocińskiego.

Na wale rozpoczęto realizację założenia parkowego - obecnie zdewastowanego, zapewne w ramach przekształcania zespołu parków w latach 1957-59 w związku z przebudową układu drogowego, wg projektu S. Bolka i T. Nurkiewicza. Pojawiły się także przybudówki i kilka tymczasowych baraków, a w latach 90. pneumatyczne hale kortów tenisowych.

Fort Traugutta jest jednym z najciekawszych w Polsce przykładów fortu, podlegającego w krótkim czasie tak burzliwym przemianom – od wieży artyleryjskiej, poprzez fort reditowy do fortu artyleryjskiego, dodatkowo z nałożonymi elementami fortyfikacji XX-wiecznych. Jest to obiekt niestandardowy, posiadający niegdyś wiele unikalnych rozwiązań (np. machikuły w murze szyjowym lunety). Pomimo współczesnych zniszczeń jest to najlepiej zachowany fort spośród dzieł otaczających Cytadelę (tylko tu zachował się prawie cały wał lunety i rów z urządzeniami obronnymi) oraz jeden z najlepiej zachowanych z całej Twierdzy Warszawa – z jedyną prawdopodobnie, zachowaną ceglaną kaponierą czołową. Budowle murowe fortu zachowane są z ceglanym i kamiennym detalem architektonicznym z użyciem form historyzujących.

Zimą 2013 roku fort został kupiony od Agencji Mienia Wojskowego. Jako właściciele planujemy wyremontować ten unikalny, zabytkowy budynek. Chcemy zachować i podkreślić jego historyczny charakter jednocześnie wprowadzając nowoczesne rozwiązania aby udostępnić go Warszawiakom, gościom z kraju i zagranicy.

Powyższy rys historyczny opracowano na podstawie i z bezpośrednim wykorzystaniem informacji zawartych w tzw. Karcie Ewidencyjnej Zabytków Architektury i Budownictwa Fortu Traugutta w Warszawie, opracowanej przez Piotra Kordka i Stefana Fuglewicza w 2005 roku.

Formularz kontaktowy